Zachowek – czym jest i kogo obowiązuje?

Zachowek to temat, który może wydawać się skomplikowany, ale jest niezwykle istotny dla osób, które straciły bliską osobę i muszą zmierzyć się z kwestią dziedziczenia. W niniejszym artykule wyjaśnimy, czym jest zachowek, kiedy można go żądać, komu się należy, a komu nie przysługuje. Omówimy również sposób obliczania i rozliczania zachowku, substrat zachowku oraz kwestię przedawnienia roszczeń związanych z zachowkiem.

Czym jest zachowek?

Zachowek to instytucja prawna, mająca na celu ochronę interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie lub otrzymali w nim mniej niż przysługiwałoby im na podstawie ustawy. Zachowek ma charakter świadczenia pieniężnego, które ma być wypłacone przez spadkobierców testamentowych lub ustawowych.

Istota zachowku polega na tym, że niektóre osoby, ze względu na swoje bliskie pokrewieństwo z spadkodawcą, mają prawo do określonej części jego majątku, nawet jeśli spadkodawca w testamencie postanowił inaczej. Zachowek stanowi więc ograniczenie swobody spadkodawcy w rozporządzaniu swoim majątkiem na rzecz osób, które uważa za godne wsparcia po swojej śmierci.

Warto zaznaczyć, że zachowek nie jest tożsamy z dziedziczeniem. Osoba uprawniona do zachowku nie staje się automatycznie spadkobiercą, a jedynie może żądać wypłaty określonej kwoty pieniężnej od spadkobierców. W praktyce oznacza to, że zachowek nie wpływa na przeniesienie praw i obowiązków związanych z majątkiem spadkodawcy na spadkobierców, lecz jedynie na obowiązek wypłaty świadczenia pieniężnego na rzecz osób uprawnionych do zachowku.

Zachowek wprowadza pewien rodzaj równowagi między swobodą spadkodawcy w rozporządzaniu swoim majątkiem a ochroną interesów jego najbliższych krewnych. Dzięki temu, osoby te mają pewność, że nie zostaną całkowicie pominięte w rozdzieleniu majątku spadkodawcy, co może być szczególnie istotne w przypadku osób starszych, niepełnosprawnych czy w trudnej sytuacji życiowej, które mogą być uzależnione od wsparcia finansowego ze strony spadkodawcy.

Kiedy można żądać zachowku, komu się należy?

Zachowek przysługuje w sytuacji, gdy osoba uprawniona do niego nie otrzymała w testamencie lub na podstawie ustawy co najmniej połowy tego, co otrzymałaby jako spadkobierca ustawowy. Jest to zabezpieczenie dla najbliższych członków rodziny spadkodawcy, którzy mogliby zostać pominięci w testamencie lub otrzymać mniej niż przysługiwałoby im na podstawie ustawy.

Osoby uprawnione do zachowku to:

• zstępni spadkodawcy (jego dzieci, wnuki, prawnuki itd.): Zachowek przysługuje zstępnym spadkodawcy bez względu na stopień pokrewieństwa. Oznacza to, że dzieci, wnuki, prawnuki i tak dalej mają prawo do zachowku, jeśli zostaną pominięte w testamencie lub otrzymają mniej niż przysługiwałoby im na podstawie ustawy.
• małżonek spadkodawcy: Małżonek spadkodawcy ma prawo do zachowku, jeśli został pominięty w testamencie lub otrzymał mniej niż przysługiwałoby mu na podstawie ustawy. Warto zwrócić uwagę, że małżonek ma prawo do zachowku również w przypadku, gdy spadkodawca miał dzieci z innego związku.
• rodzice spadkodawcy: Rodzice spadkodawcy mają prawo do zachowku, jeśli zostaną pominięci w testamencie lub otrzymają mniej niż przysługiwałoby im na podstawie ustawy. Prawo to przysługuje im tylko wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych ani małżonka.

Warto podkreślić, że zachowek przysługuje jedynie wtedy, gdy spadkodawca pozostawił majątek. Jeśli spadkodawca nie posiadał majątku, nie ma z czego wypłacić zachowku. Ponadto, uprawniony do zachowku musi zgłosić swoje roszczenie w odpowiednim terminie, aby nie stracić prawa do niego. Termin ten wynosi 3 lata od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o swoim uprawnieniu do zachowku i o osobie zobowiązanej do jego wypłaty, jednak nie później niż po upływie 20 lat od dnia otwarcia spadku.

Komu zachowek nie przysługuje?

Zachowek nie przysługuje dalszym krewnym spadkodawcy, czyli tym, którzy nie są zstępnymi, małżonkiem ani rodzicami spadkodawcy. Przykładami takich osób mogą być rodzeństwo, kuzyni, wujowie czy ciotki spadkodawcy. Warto zaznaczyć, że zachowek nie przysługuje również teściom, synowej czy zięciowi spadkodawcy, gdyż nie są oni krewnymi w rozumieniu prawa spadkowego.

Osobom wydziedziczonym, czyli tym, którym spadkodawca w testamencie wyraźnie pozbawił prawa do spadku, również nie przysługuje zachowek. Wydziedziczenie musi być dokonane w formie testamentu i zawierać uzasadnienie, które wskazuje na powód takiego działania ze strony spadkodawcy.

Zachowek nie przysługuje także osobom, które odrzuciły spadek. Odrzucenie spadku jest dobrowolnym działaniem, które polega na zrzeczeniu się praw do majątku spadkowego. Osoba, która odrzuciła spadek, traci tym samym wszelkie roszczenia związane z zachowkiem.

W przypadku małżonków, którzy są w separacji lub rozwiedzeni, zachowek również nie przysługuje. Separacja małżeńska powoduje, że małżonkowie traktowani są jak osoby rozwiedzione, a rozwód ostatecznie rozwiązuje związek małżeński. W takich sytuacjach, byli małżonkowie nie mają prawa do zachowku po swoim byłym współmałżonku.

Ile wynosi zachowek? Jak go obliczyć?

Wysokość zachowku zależy od wartości spadku oraz stopnia pokrewieństwa z spadkodawcą. Aby obliczyć wysokość zachowku, należy najpierw ustalić wartość majątku spadkowego, czyli schedę spadkową, która obejmuje wszelkie prawa majątkowe i długi spadkodawcy. Następnie, należy określić udziały poszczególnych spadkobierców ustawowych w tym majątku, zgodnie z przepisami prawa spadkowego.

Zachowek dla zstępnych i małżonka wynosi połowę wartości udziału, jaki przysługiwałby im jako spadkobiercom ustawowym. Przykładowo, jeśli dziecko spadkodawcy miałoby otrzymać na podstawie ustawy 1/3 schedy spadkowej, to jego zachowek wyniesie 1/6 wartości schedy spadkowej.

Dla rodziców spadkodawcy zachowek wynosi 2/3 wartości udziału, jaki przysługiwałby im jako spadkobiercom ustawowym. Jeśli rodzice mieliby otrzymać na podstawie ustawy po 1/4 schedy spadkowej, to każdemu z nich przysługuje zachowek w wysokości 1/6 wartości schedy spadkowej.

Warto również pamiętać, że do obliczenia wysokości zachowku należy uwzględnić substrat zachowku, czyli wartość majątku spadkodawcy pomniejszoną o wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę na rzecz innych osób w ciągu ostatnich 5 lat przed śmiercią. W przypadku, gdy darowizny te przekraczają wartość wolną od podatku, mogą one wpłynąć na obniżenie wysokości zachowku.

Obliczenie wartości zachowku może być skomplikowane, zwłaszcza gdy majątek spadkodawcy składa się z różnych składników, takich jak nieruchomości, ruchomości czy prawa majątkowe. Dlatego warto skonsultować się z prawnikiem lub notariuszem, aby uzyskać pomoc w prawidłowym obliczeniu wysokości przysługującego zachowku.

Jak rozliczyć zachowek?

Krok 1: Sprawdź, czy należy Ci się zachowek

Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego, uprawnieni do żądania zachowku są:

1. Dzieci zmarłego, a jeżeli nie żyją lub zostali wydziedziczeni – wnuki, prawnuki itd.
2. Małżonek zmarłego
3. Rodzice zmarłego, jeżeli nie miał zstępnych

Krok 2: Ustal wysokość otrzymanego zachowku

Wysokość zachowku zależy od wartości majątku zmarłego oraz liczby osób uprawnionych do zachowku. Zachowek nie może przekroczyć wartości, jaką uprawniony otrzymałby w przypadku dziedziczenia ustawowego.

Krok 3: Sprawdź, czy jesteś zwolniony z podatku od zachowku

Podatek od zachowku jest regulowany przez ustawę o podatku od spadków i darowizn (art. 6 ust. 1 pkt 2a). Jeżeli uprawniony nie otrzymał zachowku w formie darowizny, dziedziczenia lub zapisu, może być zwolniony z podatku. Warunkiem jest zgłoszenie otrzymania zachowku w urzędzie skarbowym na formularzu SD-Z2.

Krok 4: Wypełnij i złóż deklarację podatkową SD-Z2

Aby skorzystać ze zwolnienia z podatku od zachowku, należy w terminie 6 miesięcy od daty otrzymania zachowku złożyć deklarację podatkową na formularzu SD-Z2 w urzędzie skarbowym. W deklaracji należy podać swoje dane osobowe, informacje o zmarłym, wartość otrzymanego zachowku oraz podstawę prawną żądania zachowku.

Krok 5: Oblicz wysokość podatku od zachowku

Jeżeli nie skorzystasz ze zwolnienia z podatku od zachowku, będziesz zobowiązany do jego zapłaty. Wysokość podatku zależy od wartości otrzymanego zachowku oraz grupy podatkowej, do której należysz. Obliczając podatek, należy od sumy zachowku odjąć kwotę wolną od podatku (9637 zł), a następnie obliczoną kwotę przemnożyć przez stawki podatku określone w art. 15 ustawy o podatku od spadków i darowizn.

Co to jest substrat zachowku?

Substrat zachowku to podstawa, na podstawie której oblicza się wysokość przysługującego zachowku. Jest to wartość majątku spadkodawcy, uwzględniająca nie tylko schedę spadkową, ale również darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz innych osób w ciągu ostatnich 5 lat przed śmiercią. Substrat zachowku składa się z następujących elementów:

a) Scheda spadkowa – majątek pozostawiony przez spadkodawcę po jego śmierci. W skład schedy spadkowej wchodzą wszelkie prawa majątkowe, nieruchomości, ruchomości, prawa i obowiązki o charakterze majątkowym, które przysługują spadkodawcy na dzień jego śmierci. Scheda spadkowa obejmuje również długi spadkodawcy, które obniżają wartość majątku.

b) Darowizny – wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę na rzecz innych osób w ciągu ostatnich 5 lat przed śmiercią. Darowizny te są uwzględniane w substracie zachowku, ponieważ mogą wpłynąć na wartość majątku spadkowego oraz na wysokość przysługującego zachowku. Uwzględnienie darowizn w substracie zachowku ma na celu zapewnienie, że osoby uprawnione do zachowku nie zostaną pokrzywdzone przez ewentualne próby obniżenia wartości majątku spadkowego przez spadkodawcę.

Warto zauważyć, że nie wszystkie darowizny są uwzględniane w substracie zachowku. Wyjątkiem są darowizny zwyczajowe, czyli takie, które mają charakter drobnych prezentów okolicznościowych, np. z okazji urodzin czy świąt. Ponadto, nie uwzględnia się darowizn dokonanych na rzecz osób, które nie są uprawnione do zachowku.

Obliczenie wartości substratu zachowku jest kluczowe dla ustalenia wysokości przysługującego zachowku. W praktyce, aby dokonać tego obliczenia, należy zebrać wszelkie informacje dotyczące majątku spadkodawcy, w tym wartość nieruchomości, ruchomości, praw majątkowych, długów, a także wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę w ciągu ostatnich 5 lat przed jego śmiercią. Następnie, na podstawie tych danych, można obliczyć wysokość przysługującego zachowku dla poszczególnych osób uprawnionych.

Czy zachowek może się przedawnić?

Przedawnienie roszczeń związanych z zachowkiem jest istotnym aspektem, który należy uwzględnić podczas dochodzenia swoich praw. Przedawnienie oznacza, że po upływie określonego czasu, roszczenia związane z zachowkiem tracą swoją ważność, a osoba uprawniona nie będzie mogła już żądać jego wypłaty. W polskim prawie cywilnym, terminy przedawnienia roszczeń związanych z zachowkiem są uregulowane w Kodeksie cywilnym.

Zgodnie z art. 446¹ Kodeksu cywilnego, roszczenia związane z zachowkiem ulegają przedawnieniu po upływie 3 lat od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o swoim uprawnieniu do zachowku i o osobie zobowiązanej do jego wypłaty. Oznacza to, że osoba uprawniona do zachowku musi zgłosić swoje roszczenie w ciągu 3 lat od momentu, gdy uzyskała informacje o swoim prawie do zachowku oraz o spadkobiercy, który jest zobowiązany do jego wypłaty.

Warto jednak zwrócić uwagę, że istnieje również ogólny termin przedawnienia, który wynosi 20 lat od dnia otwarcia spadku (art. 118 Kodeksu cywilnego). Oznacza to, że nawet jeśli osoba uprawniona do zachowku nie dowiedziała się o swoim uprawnieniu i o osobie zobowiązanej do jego wypłaty, jej roszczenie przedawni się po upływie 20 lat od dnia, w którym spadkodawca zmarł.

Przedawnienie roszczeń związanych z zachowkiem może być przerwane lub zawieszone. Przerwanie przedawnienia następuje, gdy osoba zobowiązana do wypłaty zachowku uznaje roszczenie uprawnionego, na przykład poprzez zawarcie ugody, złożenie oświadczenia lub dokonanie czynności prawnej zmierzającej do zaspokojenia roszczenia. Wówczas bieg przedawnienia zaczyna się na nowo i uprawniony ma kolejne 3 lata na dochodzenie swojego roszczenia.

Zawieszenie przedawnienia może nastąpić, gdy wystąpią okoliczności uniemożliwiające dochodzenie roszczenia, na przykład w przypadku trudności w ustaleniu spadkobiercy zobowiązanego do wypłaty zachowku. W takiej sytuacji bieg przedawnienia zostaje zawieszony do czasu ustania tych okoliczności.

Aby uniknąć przedawnienia roszczeń związanych z zachowkiem, osoby uprawnione powinny jak najszybciej zgłosić swoje roszczenia i podjąć działania mające na celu zabezpieczenie swoich praw, takie jak złożenie pozwu sądowego czy zawarcie ugody z osobą zobowiązaną do wypłaty zachowku.